پروکاریوت‌ها (مانند باکتری‌ها و آرکی‌ها) ساختار ساده‌تری نسبت به یوکاریوت‌ها دارند و اندامک‌های غشایی ندارند. در ادامه اجزای اصلی سلول پروکاریوتی و کارکردهای آنها معرفی می‌شود:
- نوکلئوئید (Nucleoid):
- وظیفه: محل نگهداری DNA حلقوی سلول که اطلاعات ژنتیکی پروکاریوت‌ها را در بر دارد. برخلاف یوکاریوت‌ها، پروکاریوت‌ها هسته مشخصی ندارند و DNA مستقیماً در سیتوپلاسم قرار دارد.
- پلاسمیدها (Plasmids):
- وظیفه: حلقه‌های کوچکی از DNA که حاوی ژن‌های اضافی هستند، مانند ژن‌های مقاومت به آنتی‌بیوتیک. پلاسمیدها می‌توانند بین باکتری‌ها منتقل شوند.
- ریبوزوم‌ها (Ribosomes):
- وظیفه: ساخت پروتئین‌ها. ریبوزوم‌های پروکاریوتی کوچکتر از ریبوزوم‌های یوکاریوتی هستند (70S در مقابل 80S).
-
غشای سلولی (Plasma Membrane):
- وظیفه: مرزی نیمه‌تراوا که تبادل مواد بین سلول و محیط اطراف را کنترل می‌کند و در تنظیم ورود و خروج مواد نقش دارد.
- دیواره سلولی (Cell Wall):
- وظیفه: ساختاری سخت و محافظت‌کننده که سلول را در برابر فشارهای مکانیکی و تغییرات محیطی حفظ می‌کند. دیواره سلولی پروکاریوت‌ها معمولاً از پپتیدوگلیکان (در باکتری‌ها) یا ترکیبات دیگری (در آرکی‌ها) ساخته شده است.
- کپسول (Capsule) (در برخی پروکاریوت‌ها):
- وظیفه: لایه‌ای محافظتی در بیرون از دیواره سلولی که به جلوگیری از خشک شدن سلول و محافظت در برابر حملات ایمنی کمک می‌کند. همچنین به چسبیدن به سطوح مختلف کمک می‌کند.
- تاژک (Flagellum) (در برخی پروکاریوت‌ها):
- وظیفه: ساختاری شلاق‌مانند که به حرکت سلول در محیط کمک می‌کند.
- پلی‌ها (Pili) (در برخی پروکاریوت‌ها):
- وظیفه: موهای ریز و کوتاهی که به سلول کمک می‌کنند به سطوح یا دیگر سلول‌ها بچسبد. نوع خاصی از پیلی‌ها به نام پیلی جنسی، در تبادل ماده ژنتیکی بین سلول‌ها در فرایند انتقال ژنی (کانجوگاسیون) استفاده می‌شود.
- سیتوپلاسم (Cytoplasm):
- وظیفه: ماده‌ای ژل‌مانند که تمام اجزای داخلی سلول را در بر گرفته و محل رخداد بسیاری از واکنش‌های متابولیکی است.
- مزو زوم‌ها (Mesosomes) (احتمالی):
- وظیفه: فرورفتگی‌های غشای سلولی که در برخی باکتری‌ها دیده شده‌اند و ممکن است در تقسیم سلولی یا تولید انرژی نقش داشته باشند، اما وجود و اهمیت آنها بحث‌برانگیز است.
- اندوسپور (Endospore) (در برخی باکتری‌ها):
- وظیفه: ساختاری مقاوم که به برخی از باکتری‌ها اجازه می‌دهد تا در شرایط نامساعد مانند دمای بسیار بالا، خشکی یا مواد شیمیایی مضر زنده بمانند. اندوسپورها می‌توانند به شکل غیرفعال باقی بمانند تا شرایط مطلوب برای رشد بازگردد.
پروکاریوت‌ها با وجود سادگی در ساختار، به لطف همین اجزا می‌توانند در محیط‌های مختلف و اغلب شرایط سخت بقا یابند و تکثیر شوند.